درمان بیماری سوء ظن و بدگمانی
برای درمان سوء ظن چه کار کنیم؟ در پاسخ به مطالب ذیل توجه کنید:
2- به طور کلی سوء ظن داراى چند قسم است و هر یک حکم خاص خود را دارد:
الف) شخصى به مسلمانى سوء ظن دارد و بر مبناى این سوء ظن ترتیب اثر مى دهد و آن را در رفتار و یا گفتار خود آشکار مى کند. این قسم از سوء ظن قطعا حرام است و مورد اتفاق فقهاء است.
ب) سوء ظن این گونه باشد که نسبت به مسلمانى، گمان بدى به ذهن انسان خطور کند (بدون اختیار و ناخودآگاه) و خود شخص از این حالت ناراحت بوده و ابدا این گمان را در رفتار و گفتار خود نشان ندهد؛ بلکه در صدد رفع آن برآید. این قسم از سوءظن قطعا حرام نیست؛ چون چنین حالت و خطورى براى ذهن غیراختیارى است و نهى کردن از امر غیراختیارى قبیح است (المیزان، ذیل آیه 12، سوره حجرات)
ج) انسان نسبت به مسلمانى گمان بدى ببرد و به این امر عقیده داشته باشد. همچنین بدون یقین حکم به بدى او کند و از این حالت ناراحت هم نباشد؛ اما این حالت را در رفتار و گفتار خود بروز ندهد و تنها قلبا از او متنفّر باشد. این قسم از سوء ظن مورد بحث است؛ برخى مثل شهید ثانى و مرحوم مجلسى (رحمه الله) این قسم را حرام مى دانند و سوء ظن را به همین قسم معنا مى کنند، (مرآة العقول، ج 11، ص 16). به نظر ما این قول قوى و محققانه است؛ چرا که سوء ظن اگر از مرحله عقیده فراتر رود و در گفتار ظاهر شود، غیبت یا تهمت بوده و این گناه جداگانهاى غیر از سوء ظن خواهد بود و اگر در رفتار ظاهر شود، ایذاء مسلمان بوده و گناه دیگرى محسوب خواهد شد. سوء ظن نسبت به دیگران موجب وارد شدن ضررهای فراوان معنوی و حتی مادی به انسان می گردد: حضرت علی (علیه السلام) فرمود: مراقب باش که سوء ظن بر تو غلبه پیدا نکند به درستی که بدگمانی هیچ رفاقتی را بین تو و دوستت باقی نمی گذارد (بحارالانوار ج 77 ص 207)
در اسلام شدیداً از ترتیب اثر دادن به گمان های بیهوده و بی اساس منع گشته و از انسان ها خواسته شده تا زمانی که به مسأله ای یقین و علم پیدا نکرده اند درباره آن قضاوت نکنید چرا که عمل به ظن و گمان رابطه بین آدمیان را دچار تشویش و سستی کرده و اعتماد را در جامعه از بین می برد.
حضرت علی (علیه السلام) فرمود: «گمان بد کارها را فاسد کرده و انسان را بر کارهای زشت وامی دارد» (غررالحکم حرف سین لفظ «سوء»). حتی در حدیثی از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) وارد شده است: «کسی که به برادر خود سوء ظن داشته باشد به تحقیق به خداوند بدی نموده است زیرا خداوند فرموده: «از بسیاری از گمان های بی اساس دوری کنید» (میزان الحکمة ج 5 ص 625)
پس به مجرد این که کلام و یا عملی را از دوست خویش مشاهده کردیم نباید آن را بر بدی و سوء قصد وی حمل نماییم. هم چنین نباید دیگران را بدون دلیل و مدرک متهم به کارهای زشت کنیم و... .
پیشوایان دینی و امامان (علیهم السلام) از ما خواسته اند که کارهای برادران مسلمان خود را بر بهترین شکل حمل نماییم و حتی اگر حمل بر صحت و درستی آن مشکل است تلاش کنیم تا وجه خوبی برایش پیدا کرده واز هرگونه بدگمانی تا قبل از مرحله علم بپرهیزیم (بحارالانوار ج 75 ص 196) در غیر این صورت همیشه انسان از دیگران و گفتار و کردار آنان وحشت داشته و چنین خواهد پنداشت که هر عملی که انجام می دهند علیه او صادر گردیده است.
آثار بدگمانی به دیگران:
سوء ظن و بدگمانى آثار فردى و اجتماعى و معنوى زیانبارى به دنبال دارد و به همین دلیل در دین مقدس اسلام، به آن توجه ویژهاى شده و اهل ایمان را سخت از آن برحذر داشتهاند. بدگمانى به دیگران سرچشمه گناهان بزرگى چون تجسّس از کار و حال دیگران، غیبت، تهمت، حسادت و کینه توزى نسبت به دوستان و اهل ایمان مى گردد و لذا خداوند متعال در قرآن کریم مى فرماید: «اى مۆمنان! از بسیارى از گمانها بپرهیزید. به راستى که برخى از گمانها، گناه مى باشد و نیز تجسس و غیبت نکنید، آیا کسى از شما دوست دارد گوشت برادر مرده خود را بخورد؟» (حجرات، آیه 12) البته در ابتدا ممکن است سوءظن بى اختیار حاصل شود و اگر در این مرحله باقى بماند و به مرحله عمل کشیده نشود حرمتى ندارد و زیان آن محدود مى باشد، ولى اگر به آن ترتیب اثر داده شود، گناه و حرام مى باشد و ترتیب اثر دادن به آن در دو مرحله مى باشد:
1ـ مرحله قلبى: یعنى در درون خود این گمان بدش را تصدیق کند و آن را در درون انکار و نفى ننماید و احتمال اشتباه ندهد. علماى اخلاق این مرحله را غیبت قلبى مى نامند و آن را حرام دانسته اند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در این باره فرموده است: به هر کس بدگمان شوى، آن را تصدیق و باور مکن (نقطه هاى آغاز در اخلاق اسلامى، آیة الله مهدوى کنى، ص 165)
2ـ مرحله عملى: یعنى بیان این گمان بد براى دیگران و یا اتهام وارد نمودن به کسى به صرف این احتمال و غیبت کردن از او بر این اساس. در روایتى از پیامبر بزرگوار اسلام (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: خداوند، خون و مال و آبروى مسلمان را محترم شمرده و بدگمانى به او را حرام نموده است (نقطه هاى آغاز در اخلاق اسلامى، آیة الله مهدوى کنى، ص 168)
اما راه های مبارزه:
الف) مطالعه آیات واخباری که در مذمت سوء ظن آمده است.
برای این منظور به کتاب های اخلاقی از قبیل: 1- نقطه های آغاز در اخلاق عملی مهدوی کنی 2- معراج السعادة مرحوم نراقی 3- اخلاق اسلامی ترجمه جامع السعادات مرحوم نراقی
ب) هرگاه به کسی سوء ظن پیدا کردید در عمل هیچ تأثیر و نقشی به آن ندهید بلکه سعی کنید با فرد مورد سوء ظن رفتاری آمیخته با حسن ظن داشته باشید. در این صورت این خوی ناپسند ضعیف شده و از بین خواهد رفت.
ج) هرگاه که مورد حمله سوء ظن واقع شدید به خدا پناه ببرید و با استعاذه و استغفار از او مدد بطلبید. شناخت بیماری خود نیمی از درمان است . اگر کسی این صفت ناپسند را شناخت و معنای آن را دانست در صدد معالجه آن برخواهد آمد و در این راه توفیق خواهد یافت.
چند راهکار دیگر:
1- بی اعتنایی به گمان های بدی که به ذهن می آید.
2- توجه به فواید خوش بینی: سلامت و نشاط بدنی و روحی، جلب محبت و دوستی، زندگی شادتر و کاهش غم و اندوه.
3- توجه به مضرات بدبینی از جمله: ترس، بخل، حرص، سلب اعتمادف و زوال امنیت مردم، پراکنده شدن دستان و آشنایان از اطراف فرد بد ظن، اشتهار به داشتن مشکل روحی و روانی.
4- استفاده از خود گویی های مثبت مثل: من خوش بین هستم، مردم دوست داشتنی اند.
5- جمع آوری اطلاعات بیشتر در زمینه ی مورد سوظن وبه تعویق انداختن تصمیم وقضاوت در مورد دیگران
و اما در مورد دعا برای مقابله با سوء ظن باید عرض نمایم که چون سوء ظن منفی از وسوسه های شیطان است، دعای زیر می تواند در هنگامی که ظنون بد بذهن خطور می‌کند برای رهایی از آنها بسیار مفید و کار ساز باشد بدین طریق که شما یک کشی به دور مچ دستتان بیندازید و هنگامی که ظن بدی به ذهنتان هجوم آورد، آن کش را گرفته و رها سازید بطوری در مچتان سوزشی احساس نمایید و انگاه این دعا را با توجه به معنای عمیق ان با خود بارها و بارها زمزمه نمایید« آمَنتُ بالله و بِرسُلِهِ مُخلِصاً لَهُ الدین و لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم و اللهم صل علی محمد و آل محمد»
6- مواجه کردن فرد با واقعیت؛ مثلاً اگر کسی با تکیه بر دلایل سست معتقد است حسین در امتحان قبول نشده است باید کارنامه قبولی حسین را فوراً به وی ارائه کرد. چنانچه در چندین مورد با اینگونه افراد چنین برخوردی صورت بگیرد او کم‌کم در شیوه اندیشیدن و کانالهای کسب اطلاع خود تجدیدنظر کرده و به سادگی هر حرف و سخنی را نمی‌پذیرد.
7- اینکه از افراد مبتلا به این حالت دلیلی بخواهیم یعنی به محض اینکه با تکیه بر مدارک و دلایل ظنی (غیر علمی) مطلبی را بیان می‌کند سریع بگوییم شما از کجا چنین می‌گویید؟ دلیل شما بر این سخن چیست؟ در اینجا او چاره‌ای جز ارائه دلیل ندارد و چون می‌دانیم مدارک کلام او مدارک علمی نیست به سهولت در آنها خدشه نموده و ادلّه او را مورد نقد قرار می‌دهیم تا او خود با ذهن خود به مقابله پرداخته و چون از حلّ آن عاجز است، به ناچار حقیقت را خواهد پذیرفت. همانگونه که گذشت اگر در چند مورد پیاپی با این افراد چنین برخوردی شود اندک اندک از این حالت دست خواهند کشید.
8- برشمردن دلایل نقضی، در رد سوء ظن طرف مقابل است. یعنی بدون درخواست دلیل و مدرک و بدون مواجه کردن فرد با واقعیت به شکلی موقت و کوتاه مدت عقیده او را گویا می‌پذیریم ولی می‌گوییم اگر این عقیده شما درست است پس این واقعیت را چه می‌گویید؟ مثلاً اگر معتقد است فلان شخص مرده است از او دلیل و مدرک نمی‌خواهیم بلکه می‌گوییم پس آن فردی که فلان مکان نشسته و غذا می‌خورد ـ یعنی همان فرد مورد نظرـ کیست؟ به این شیوه فرد در اندیشه خود تجدید نظر خواهد کرد. در این شیوه فرد با مسلّمات و پدیده‌های مورد پذیرش مواجه می‌شود که چاره‌ای جز پذیرش آنها نداردو پذیرش آن مساوی با دست کشیدن از سوء ظن می باشد.
9- چنانچه شخص خود به غیر علمی بودن عقائد خویش آگاهی دارد در این صورت برشمردن پیامدهای منفی تکیه بر ظن و گمان، داستانها و حکایت‌هایی از این قبیل و یا حتی روایات و آیاتی که ما را از اعتماد به ظن و گمان برحذر می‌دارد مفید خواهد بود بخصوص بیان واقعیتها و حکایت‌های آموزنده که موجب تنبیه و آگاهی فرد شده و به او هشدار میدهد تا دیگر به ظن و گمان و مدارک غیر علمی تکیه نکند. پر واضح است که این شیوه اگر با بیانی ادبی و با بهره‌گیری از تمثیلها و حکایت‌ها همراه باشد همانند موعظه و پند سخت تا عمق جان فرد نفوذ کرده و رفتار و عملکرد او تحت تأثیر قرار میدهد. به امید روزی که بشر از پیروی ظن و گمان دست بشوید که بی‌تردید ره هدایت در پرتو پیروی از علم به روی بشر گشوده خواهد شد.
