شب یلدا، جشنی برای مهرپرستان یا زرتشتیان؟

در ایران و بین مردم، نام شب اول دی را به نام شب یلدا می دانند ولی اغلب نمی دانند که فلسفه واقعی آن چیست؟
اصل واژه یلدا از کجا آمده است؟
آیا شب یلدا در دین زرتشت وجود داشته و آیینی ایرانی است؟
آیا اینکه می گویند شب یلدا جشن ایرانی نبوده است صحیح است یا خیر؟
پاسخ به این سؤالات در ادامه مطلب بیان می شود.

فلسفه شب یلدا (چله)
ماه دی در ایران کهن، چهار جشن را در بردارد. امروزه مهمترین جشنی که از جشن های ماه دی برگزار می شود، شب نخستین روز دی ماه یا شب یلدا می باشد، یعنی آخرین شب پاییز و نخستین شب زمستان ، پایان قوس و آغاز جدی و درازترین شب سال.
واژه یلدا سریانی و به معنی ولادت است.ولادت خورشید (مهر، میترا) و رومیان آن را ناتالیس آنویکتوس یعنی روز تولد (مهر) شکست ناپذیر نامند.
بنابر باور زرتشتیان، در پایان این دراز شب، که اهریمنی و نامبارکش می دانستند (و می دانند)، تاریکی شکست می خورد، روشنایی پیروز و خورشید زاده می شود و روزها رو به بلندی می نهد و:
نام این روز میلاد اکبر است، مقصود از آن انقلاب شتوی است. گویند در این روز نور از حد نقصان به حد زیادت خارج می شود و آدمیان نشو و نما آغاز می کنند و (پری) ها به فنا روی می آورند. (آثار الباقیه)
زایش خورشید و آغاز دی را، آیینها و فرهنگ های بسیاری از سرزمین های کهن آغاز سال قرار دادند، و به شگون روزی که خورشید از چنگ شبهای اهریمنی نجات می یافت و روزی مقدس برای مهر پرستان بود.
در سده چهارم میلادی، بر اثر اشتباهی که در محاسبه کبیسه ها رخ داد، روز ۲۵ دسامبر را (بجای ۲۱ دسامبر) روز تولد میترا دانسته و تولد عیسی مسیح را در این آغاز سال قرار دادند. (جهان فروری، تالیف دکتر بهرام فره وشی)
اشاره سنائی نیز به این تقارن است:

بصاحب دولتی پیوند، اگر نامی همی جویی                  که از پیوند با عیسی چنان معروف شد یلدا

بنابر این نوئل (سالروز تولد مسیح) اروپایی همان شب یلدا است و نوئل واقعی یعنی انقلاب شتوی در سی آذر بنابر با ۲۱ دسامبر است.
از مقاله ها و پژوهشهای فراوانی که در مورد یلدا شده، در لغت نامه دهخدا، چکیده ای از برهان قاطع، آنندراج، حواشی علامه قزوینی بر آثار الباقیه، شرح پور داوود بر یشت ها، فرهنگ فارسی دکتر معین و یادداشتهای مرحوم دهخدا آورده، که نقل آن بی مناسب نخواهد بود:
یلدا لغت سریانی است، به معنای میلاد عربی، و چون شب یلدا را با میلاد مسیح تطبیق می کرده اند، از این رو بدین نام نامیده اند. باید توجه داشت که جشن میلاد مسیح که در ۲۵ دسامبر تثبیت شده، طبق تحقیق، در اصل جشن ظهور میترا بوده که مسیحیان در قرن ۴ میلادی این روز را روز تولد عیسی قرار داده اند. یلدا اول زمستان و شب آخر پاییز است که درازترین شب های سال است. و در آن شب، یا نزدیک بدان، آفتاب به برج جدی تحویل می کند و قدما آنرا سخت و شوم و نامبارک می انگاشتند. در بیشتر نقاط ایران در این شب مراسمی انجام می شود. شاعران زلف یار و همچنین روز هجران را از حیث سیاهی و درازی بدان تشبیه کنند.

نظر یکی از موبدان زرتشتی بنام آقای کوروش نیکنام در مورد شب چله (یلدا):
شب یلدا در فرهنگ ایرانی به نام شب چله معروف است. و مربوط به زمانی است که ایرانیان مهر (نور خورشید، نماد پیمانداری) را ستایش می کردند و هر بامداد به نشان استقبال از روشنایی خورشید نیایش می کردند و غروب آفتاب نیز با نیایش مهر به بدرقه می نشستند که نمونه این نیایش ها به زبان اوستایی به نام مهر یشت و کوتاه شده آن به نام مهر نیایش همچنان در ادبیات اوستایی موجود است.
آنان دریافته بودند که بزرگترین شب سال، پایان ماه آذر است و از فردای آن شب، روزها کمی طولانی تر خواهد شد بنابراین آن روز را هنگام زایش مهر و روشنایی نان نهادند. این روز در فرهنگ دین زرتشت که پس از آیین مهر پرستی در ایران شکل گرفت به نام اورمزد از ماه دی نام گرفت که جشن دیگان است و به نام آفریدگار می باشد. ایرانیان باستان در جشن شب چله گردهمایی داشتند و با خوردن آجیل و میوه شب را سپری می کردند تا شاهد زایش مهر باشند به ویژه میوه هایی به رنگ سرخ مثل هندوانه، انار و سیب سرخ، زیرا آسمان به هنگام سپیده دم و غروب خورشید به رنگ سرخ در خواهد آمد.
جشن شب چله ایرانی همراه با آیین مهر پرستی به اروپا رسید. آنگاه به میترائیسم تبدیل شد و رنگ و بویی تازه گرفت که زایش عیسی را نیز باخود هماهنگ ساخت و نام آن به یلدا تبدیل شد که یک واژه سُریانی است، تولد و میلاد نیز از آن گرفته شد.
پس، انگیزه های پایدار ماندن این جشن را می توان، از جمله بدین گونه برشمرد:
۱- شب زایش خورشید (مهر) است. از باور های دینی کهن و آیین مهر پرستی.
۲- بلندترین شب سال یعنی طولانی ترین تاریکی است، نشانه اهریمنی شبی شوم و ناخوشایند که از فردا (اول دی ماه) به کوتاهی می گراید.
۳- پایان برداشت محصول سیفی و آغاز فصل استراحت در جامعه کشاورزی است. همه قشر ها و گروه هایی که از فراورده های کشاورزی و تلاش کشاورزان بهره مندند، در جشن نخستین روز دی ماه و برداشت محصول، در شگون و شادی کشاورزان شرکت می کنند.

خلاصه آنچه در این پست بیان شد:
ـ مراسم شب یلدا واژه ای سریانی می باشد نه ایرانی!
ـ نسبت به کشاورز بودن مردم در زمان قدیم، شب چله را می توان همان شب پایان برداشت محصول و شب شادی و سرور و به نوعی رفع خستگی دانست، نه آنچه امروزه مورد انجام می شود
ـ شب یلدا و باقی ماندن این مراسم، به نوعی بعد از رفتن اعتقادات ایزد مهر و میترا به اروپا می توان باشد.
بنابر سخنان موبد نیکنام:
ـ آیا منظور موبد نیکنام، از زمانی که ایرانیان مهر را ستایش می کردند ، زمان اشو زرتشت هم می باشد؟
ـ بنابر اینکه ایزد مهر یکی از ایزدان پیشا زرتشتی می باشد، و امروزه و زمانهای قبل، این ایزد بسیار مورد توجه و احترام زرتشتیان می بوده است، چرا نامی از این ایزد در سروده های گاهان (گاتا،گاتها) توسط اشو زرتشت به میان نیامده است ؟
ـ نسبت به اینکه اشو زرتشت، ایزد مهر و میترا را به نوعی قبول نداشته است، پس چرا این شب توسط زرتشتیان قابل اهمیت است و جایگاه بالایی دارد؟ آیا زرتشتیان امروزه بر خلاف سخنان اشو زرتشت، امروزه تابع ایزد مهر و میترا هستند و بر خلاف اشو زرتشت عمل می کنند؟

قضاوت با شما!

پی نوشت:

کتاب آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز نوشته محمود روح الامینی

کتاب آثار الباقیه